Przedmiotem pracy jest dorobek brazylijskiej myśli społecznej wybranych autorów, którzy w XX wieku wnieśli największy wkład do dyskusji na temat istoty brazylijskiej kultury, sensu historii, znaczenia narodu i formuły społeczeństwa. Pomimo, iż tematyka bardzo ściśle wiąże się z pojęciem brazylijskiej tożsamości narodowej, to należy zaznaczyć, że nie ma ona na celu ani opisu tejże tożsamości, ani selekcji elementów, jakie mogłyby się na nią składać. Nie dotyczy ani narodu, ani tożsamości etnicznej, ani wielokulturowości, ani ras jako takich. Nie jest też jej przedmiotem etniczny wymiar tożsamości narodowej. Koncentruje się wyłącznie na przybliżeniu określonej perspektywy wycinkowej w brazylijskim dyskursie: koncepcjach przedstawionych w najważniejszych dziełach tworzących kanon specyficznej międzygatunkowej formy literacko-naukowej: eseju o interpretacji Brazylii. Świadomie zastosowany tu termin "brazylijskość" zredukował właśnie rozumienie brazylijskiej tożsamości narodowej do wymiaru jej intelektualnych poszukiwań. Do niniejszej pracy zostało wybranych dziewięciu autorów: Capistrano de Abreu, Euclides da Cunha, Manoel Bomfim, Alberto Torres, Oliveira Viana, Paulo Prado, Sérgio Buarque de Holanda, Gilberto Freyre oraz Darcy Ribeiro. Intelektualiści ci tworzą prawdopodobnie najpełniejszą i jednocześnie najbardziej zwartą reprezentację nurtów w tradycji poszukiwania brazylijskiej tożsamości narodowej. Hipotezę niniejszych rozważań można zawrzeć w stwierdzeniu, iż brazylijscy intelektualiści poszukując formuły brazylijskości znajdowali ją nie w narodowej tradycji kulturowej, lecz dopiero w projekcie narodowym, którego głównym elementem było przeformułowanie kwestii rasowej. Myśl społeczna w Brazylii w wykonaniu wybranych autorów odzwierciedla główne nurty brazylijskich poszukiwań i można ją ułożyć w pewien problemowy ciąg, zrekonstruowany w kolejnych rozdziałach, z których każdy został poświęcony jednemu autorowi. I tak Capistrano de Abreu był prekursorem nowego spojrzenia na brazylijską historię - odrzucał jej dotychczasową jedyną, nazwaną przez Bomfima "bragantyjską", perspektywę i odchodził od jej rozumienia jako zbioru faktów odtwarzanych archiwistyczną metodą doprowadzoną do perfekcji przez Varnhagena. Zwracał uwagę na doniosłość wielkich, długofalowych procesów, często marginalizowanych przez historyków koncentrujących się na opisie faktów i wydarzeń. Pokazał to, czego do tej pory brazylijska nauka nie chciała dostrzegać - ogromne znaczenie społeczne ludności interioru, świata prawdziwej Brazylii, oddalonej od portów i plantacji rozmieszczonych w pasie przybrzeżnym. Euclides da Cunha, prekursor gatunku "eseju o interpretacji Brazylii" posługiwał się historią jako przestrzenią symboliczną prawdziwej, choć niemożliwej do poznania brazylijskości. On swój dyskurs wzbogacił w dodatku o polityczny cel - krytykę republiki, którą obarczył odpowiedzialnością nie tylko za sprzeniewierzenie się swojemu posłannictwu (gdy podczas wojny w Canudos wystąpiła pod pretekstem obrony suwerenności jako kat swojego własnego ludu), ale również za fałszowanie prawdy historycznej. Podobnie jak Capistrano de Abreu zwracał szczególną uwagę na społeczną rolę interioru, wysuwając hipotezę, że jej zmetysowane społeczeństwo to zaczyn prawdziwej Brazylii, która się dopiero uformuje. Manoel Bomfim krytyce "bragantyjskiej" wizji brazylijskiej historii i narodu nadał rangę klucza do interpretacji brazylijskości, rozumianej dopiero jako potencjalny efekt przeformułowania powszechnie funkcjonującego podejścia wartościującego tworzące brazylijskie społeczeństwo rasy. Dokonał symbolicznej detronizacji portugalskiego kolonizatora, kładł szczególny nacisk na oddanie historycznego honoru zarówno Czarnym, Indianom jak i Metysom w formowaniu się brazylijskiego narodu. Skuteczność realizacji swojego programu uzależniał od właściwie przeprowadzonej reformy edukacyjnej. Alberto Torres był kontynuatorem wątku podjętego przez Euclidesa da Cuhnę: krytyki brazylijskiego republikanizmu w jego dotychczasowej postaci. Nowa próba wyznaczenia docelowego kształtu państwa przybrała w historii myśli brazylijskiej formę chyba właśnie tutaj najpełniejszą: w zredagowaniu tekstu nowej konstytucji. Autor krytykował sens emancypacji administracyjnej stanów i postulował powrót do polityki silnej władzy centralnej. Z tego m.in. powodu przeszedł do historii jako jeden z intelektualnych autorytetów, na który powoływali się ideologowie wielu późniejszych rządów autorytarnych w kraju. Dla Torresa bardzo ważnym elementem dyskursu była także kwestia rasowa, jednak w odróżnieniu od Bomfima on negował wartość metysażu - którego jedną z form, wybielenie, uznawał za historyczny błąd brazylijskiej polityki. Wychodził z założenia, że mieszanie ras prowadziło do osłabienia adaptacyjno-środowiskowych zalet każdej z nich. Podobnie jak Bomfim, ale już nie tak radykalnie, podważał społeczną rolę kolonizatorów portugalskich w historii Brazylii. Oliveira Viana z problemu rasowego uczynił kluczową kwestię narodową. Jednak w odróżnieniu od Euclidesa da Cunhii, Manoela Bomfima i Alberto Torresa on powracał do ortodoksyjnego, konserwatywnego punktu widzenia charakteryzującego epokę kolonialną oraz cesarstwo. Uzasadniał sens europocentrycznego podejścia wartościującego rasy, w którym główną rolę kulturową odgrywał Portugalczyk, główną siłą degenerującą społeczeństwo byli Czarni, a władze państwa dążyły do wybielenia narodu. Stworzył też chyba najobszerniejsze uzasadnienie tezy o tym, że ruralizm był najważniejszym czynnikiem warunkującym kształt brazylijskiej tożsamości. Paulo Prado również uznawał, że kultura brazylijska rozwinęła się w przestrzeni wiejskiej. On jednak swoją uwagę koncentrował na wykrywaniu wad brazylijskiego społeczeństwa, jakie współczesności pozostawiła w dziedzictwie epoka kolonialna. Wpisane głęboko w brazylijską naturę zmysłowość, chciwość, smutek i romantyzm były konsekwencjami, skutkami ubocznymi, lokalnego metysażu. Paulo Prado przyznając kulturową wyższość białemu kolonizatorowi opowiadał się po stronie zwolenników ideologii wybielenia. Przyszłości Brazylii nie opisywał w kategoriach nowych, lepszych proporcji rasowych, lecz wiązał ją z ideą rewolucji o bliżej nieokreślonym celu. Sérgio Buarque de Holanda dzielił z Paulo Prado wiele założeń. Obydwaj szukali przyczyn współczesnego kryzysu i zacofania w defektach wygenerowanych jeszcze w dalekiej przeszłości, z tym, że Sérgio Buarque de Holanda sumował je do jednej wady głównej - serdeczności. On jednak, pomimo iż także mówił o potrzebie radykalnego przewrotu, kwestii rasowej przyznawał miejsce jeszcze bardziej marginalne. I choć postulat zerwania ciągłości z portugalskim dziedzictwem kulturowym sugerowałby stanowisko krytyczne wobec tradycji naukowego rasizmu, to Sérgio Buarque de Holanda nie proponował żadnego postulatu ingerencji w stosunki pomiędzy rasami. Mówił raczej o politycznym przeorientowaniu priorytetów politycznych, które zdołałyby zniwelować efekty wpisanej głęboko w mentalność Brazylijczyków serdeczności. Gilberto Freyre był autorem w najpełniejszy chyba sposób idealizującym brazylijską historię, odziedziczone po okresie kolonialnym proporcje rasowe w społeczeństwie, broniącym tezy o ogromnej kulturowej roli Czarnych w formowaniu się narodowej tożsamości. On przyszłość Brazylii rozumiał przede wszystkim jako kontynuację, a nie zmianę. Będąc najważniejszym reprezentantem nurtu konserwatywnego w brazylijskiej myśli społecznej stosunkom rasowym, a konkretnie ich historycznej ciągłości, nadawał rangę kluczową w procesie formowania się narodu. Stworzył nawet koncepcję, lub jak wolą inni, mit demokracji rasowej, która na trwałe wpisała się w XX-wieczne kanony światopoglądowe Brazylijczyków. Darcy Ribeiro jako autor ostatniego wielkiego eseju o interpretacji Brazylii dołączył do grona myślicieli rozczarowanych historią poszukiwań kierunku rozwoju brazylijskiego państwa i narodu. On swoją interpretację oparł na analizie historycznych błędów, a Indian opisywał jako największe tych błędów ofiary. W swoim lewicowym zaangażowaniu kreślił wizję przyszłości opartą o idee równości, sprawiedliwości społecznej i pluralizmu kulturowego. W konwencji antropologii zaangażowanej krytykował brazylijskie państwo i formułował program polityczno-społecznych reform. Był też jednym z ważniejszych myślicieli zaangażowanych w promowanie reform edukacyjnych. Analiza twórczości wybranych autorów potwierdza sformułowaną na wstępie hipotezę, że brazylijska myśl społeczna w poszukiwaniu brazylijskości koncentruje się nie na jej odtwarzaniu na podstawie własnej tradycji kulturowej, lecz na konstruowaniu docelowego projektu narodowego, w którym głównym zagadnieniem jest modyfikacja stosunków rasowych w społeczeństwie. Niemal w komplecie dorobek wszystkich twórców potwierdza pierwszy człon hipotezy, mówiącej, że historia to przestrzeń służąca do wykreowania priorytetowo traktowanej w poszukiwaniu brazylijskości idei docelowej, ale jednocześnie dopiero czekającej na zdefiniowanie i zrealizowanie. Tożsamość jako projekt miała jednak jedną zasadniczą wadę: wszyscy, bądź prawie wszyscy byli zgodni co do tego, że zmian należy dokonać, ale nie było prawie żadnej zgody co do tego jak one powinny wyglądać. Rozwiązanie kwestii rasowej było ważnym celem projektu narodowego w twórczości większości autorów. I choć nie wszyscy traktowali go priorytetowo, a są i tacy, którzy go prawie nie uwzględniali, to w przekrojowym kontekście zbioru wszystkich problemów i zagadnień obecnych w brazylijskim dyskursie narodowym nie da się wyróżnić żadnego innego, któremu nadawano by znaczenie większe. Jeśli zatem kwestia rasowa nie stanowi już tak ewidentnego wyróżnika brazylijskiej myśli społecznej to w wyniku przeprowadzonej analizy można przyznać jej co najmniej kategorię poprawnego uogólnienia.