„[...] dotarliśmy do końca rozważań związanych z próbą ujawnienia ciemnych stron działalności potężnych instytucji, fałszywie deklarujących pomoc człowiekowi w jego optymalnym oraz wielostronnym rozwoju. Nie oznacza to wszak, że omawiane systemy nie starają się realizować również celów prohumanistycznych czy prospołecznych, bez których nie mogłyby przecież osiągać celów czysto utylitarnych. [...] Jednocześnie to dowód, że systematycznie w ten sposób oszukiwane społeczeństwa, grupy czy jednostki nie tylko de facto nie mają możliwości zaspokoić swoich żywotnych potrzeb, nie tylko pozbawiane są swoich ludzkich cech oraz właściwości, ale stają się współczesnymi niewolnikami, zręcznie manipulowanymi oraz sterowanymi przez tych, którzy mają przecież działać dla ich dobra. [...] dalszym, edukacyjnym efektem w ten sposób pauperyzowanych społeczeństw, których pozbawia się istotnej części ich naturalnego dobra, jest zatem tworzenie negatywnych warunków do ich rozwoju, zwłaszcza zaś związanych z kształtowaniem autorytarno-serwilistycznych charakterów. W kontekście rozwijania przez najpotężniejsze instytucje właśnie tego typu edukacyjnych procesów odniesionych do większości społeczeństwa zasadne wydaje się pytanie o szansę na budowanie społeczeństwa dialogu, moralności oraz demokracji. Co zatem musiałoby się zmienić w przebiegu edukacyjnych procesów oraz mechanizmów, aby osiągnąć pożądany efekt edukacyjnych przeobrażeń w jakimś przewidywalnym czasie? Zapewne odpowiedź na to podstawowe dla rozwoju ludzkiej istoty i demokracji pytanie wydaje się zasadniczym wyzwaniem". [Zakończenie, fragm.]